Θεσμικό πλαίσιο για την επιτάχυνση και απλούστευση της διαδικασίας αδειοδότησης και υλοποίησης έργων που σχετίζονται με Κρίσιμες και Στρατηγικές Πρώτες Ύλες (ΣΚΟΠΥ) ετοιμάζεται να φέρει το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), σύμφωνα με το Ετήσιο Σχέδιο Δράσης για το 2024. Η αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου της χώρας, όπως και της υπόλοιπης Ευρώπης, τίθεται με επιτακτικό τρόπο στο τραπέζι, αφού τα γεωπολιτικά δεδομένα και η ανάγκη για στροφή στην πράσινη μετάβαση μας δείχνουν πως η ανάπτυξη βρίσκεται στο υπέδαφος.
Σε δεύτερο επίπεδο προβλέπεται η ολοκλήρωση του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για τις Ορυκτές Πρώτες Ύλες. Ειδικότερα, με το Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τις Ορυκτές Πρώτες Ύλες θα δίνονται κατευθύνσεις, κανόνες και κριτήρια για τη χωρική οργάνωση και ανάπτυξη της εξορυκτικής βιομηχανίας και των αναγκαίων υποδομών της, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η επιχειρηματικότητα και η ανταγωνιστικότητα της εξορυκτικής βιομηχανίας στο πλαίσιο των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης και θα αξιοποιούνται τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του ελληνικού υπεδάφους, δημιουργώντας πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.
Σε εθνικό επίπεδο η καθυστέρηση των αδειοδοτήσεων προκαλεί αβεβαιότητα στις εταιρείες του κλάδου. Το κανονιστικό πλαίσιο βρίθει κενών, ενώ είναι πολύπλοκο, ασαφές και σε πολλές περιπτώσεις μη εφαρμόσιμο γεγονός που επιβαρύνει το κόστος παραγωγής. Η συμμόρφωση σε τεχνικές απαιτήσεις που δεν ισχύουν σε άλλα μέρη του κόσμου μειώνει ακόμα περισσότερο την ανταγωνιστικότητα. Ο μεταλλευτικός κλάδος στην Ελλάδα καλείται να επιβιώσει και να αναπτυχθεί σε ένα διαρκώς ανταγωνιστικό και μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον. Το «ορυκτό» οικοσύστημα της Ελλάδας περιλαμβάνει μεταλλικά ορυκτά όπως βωξίτη ή νικέλιο, χαλκός/χρυσός που βρίσκονται υπό εκμετάλλευση από τα Μεταλλεία Κασσάνδρας στη Χαλκιδική. H Ελλάδα παρουσιάζει επίσης όξινα μαγματικά πετρώματα ενώ υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη σπάνιων γαιών κυρίως σε περιοχές της Β. Ελλάδας, από τις έρευνες που έχει πραγματοποιήσει το ΙΓΜΕ (νυν ΕΑΓΜΕ) σε συνεργασία με το ΕΛΚΕΘΕ. Σπάνιες γαίες, και μάλιστα σε υψηλή περιεκτικότητα, ανιχνεύονται στο παράκτιο και υποθαλάσσιο περιβάλλον μεταξύ Χαλκιδικής και Αλεξανδρούπολης, κυρίως στις εκβολές των ποταμών Στρυμόνα, Νέστου και Έβρου. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκονται τις τελευταίες μέρες και οι υδρογονάνθρακες, αφού το 2024 αναμένεται να είναι χρονιά αποφάσεων.
Η Ελλάδα είναι μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών που μπορούν να υποστηρίξουν ένα σχέδιο απεξάρτησης της Γηραιάς Ηπείρου από την Κίνα σε ό,τι αφορά την προμήθεια σε σπάνιες γαίες και κρίσιμες ύλες. Παρά το γεγονός πως η Κίνα κρατά τα ηνία της αγοράς στην παραγωγή κρίσιμης γεωστρατηγικής σημασίας πρώτων υλών (πχ ορυκτά για μπαταρίες ηλεκτρικών αυτοκινήτων), η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αντιληφθεί τη σημασία τους και προσπαθεί να χαράξει τη δική της στρατηγική. Η ΕΕ προμηθεύεται το 70% του γαλλίου της και το 45% του γερμανίου της από την Κίνα, ενώ υπάρχουν λίγες εταιρείες εκτός Κίνας ικανές να παράγουν μέταλλα υψηλής καθαρότητας που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή ημιαγωγών, φωτοβολταϊκών και οπτικών ινών. Ωστόσο, η δεινή θέση στην οποία έχει περιέλθει η ευρωπαϊκή βιομηχανία παραγωγής μετάλλων τα τελευταία χρόνια καθιστά επιεικώς δύσκολες τις επενδύσεις δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ που απαιτούνται για την παραγωγή γαλλίου χωρίς κρατική στήριξη, ώστε να αντιμετωπίσουν το υψηλό ενεργειακό κόστος και τον πληθωρισμό.
Σύμφωνα με στοιχεία του Bloomberg, η αγορά των κρίσιμων πρώτων υλών έχει διπλασιαστεί σε μέγεθος τα τελευταία πέντε χρόνια και η ζήτηση για ορυκτά όπως το λίθιο, το κοβάλτιο, το νικέλιο και ο χαλκός προβλέπεται να αυξηθεί εκθετικά τις επόμενες δεκαετίες. Οι παγκόσμιες επενδύσεις σε κρίσιμα ορυκτά αυξήθηκαν κατά 30% το 2022 μετά από αύξηση 20% το προηγούμενο έτος, με τις εταιρείες εξόρυξης να προσπαθούν να διασφαλίσουν ότι η παραγωγή ανταποκρίνεται στις ανάγκες, την αυξανόμενη παγκόσμια ζήτηση για τα συγκεκριμένα μέταλλα και ορυκτά. Παγκόσμιοι βιομηχανικοί κολοσσοί προβλέπουν μέχρι το 2030 κενά στην προσφορά χαλκού ύψους 2-4 εκατ. τόνων ή 6%-12% της δυνητικής ζήτησης ενώ ο χαλκός είναι απαραίτητος σε πολλές εφαρμογές και προϊόντα από τα καλώδια μέχρι τα αυτοκίνητα.
Υπενθυμίζεται πως σε μια προσπάθεια να ενισχύσει τη στρατηγική αυτονομία της ΕΕ σε πρώτες ύλες, η Κομισιόν είχε παρουσιάσει ένα σχέδιο κανονισμού για τη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού σε κρίσιμα υλικά. ο προτεινόμενος από την Κομισιόν κανονισμός διερευνά τις εσωτερικές και εξωτερικές διαστάσεις του ζητήματος για τη διασφάλιση του εφοδιασμού με πρώτες ύλες που είναι ζωτικής σημασίας για την ευρωπαϊκή οικονομία, και ιδίως για την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση. Η πρόταση της Επιτροπής καθόρισε τέσσερις στόχους για την αύξηση της συμβολής των ευρωπαϊκών πρώτων υλών:
- τουλάχιστον το 10% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ να προέρχεται από εξόρυξη στην ΕΕ
- τουλάχιστον το 40% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ να προέρχεται από τη μεταποίηση στην ΕΕ
- τουλάχιστον το 15% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ να προέρχεται από εγχώρια ανακύκλωση όχι περισσότερο από το 65% της ετήσιας κατανάλωσης της Ένωσης κάθε στρατηγικής πρώτης ύλης σε οποιοδήποτε σχετικό στάδιο μεταποίησης να προέρχεται από μία μόνο τρίτη χώρα
Για την επίτευξη αυτών των στόχων, ο κανονισμός θεσπίζει κατάλογο 34 κρίσιμων πρώτων υλών, συμπεριλαμβανομένων 16 που θεωρούνται επίσης στρατηγικής σημασίας, καθώς και διάφορα μέτρα για τη μείωση των κινδύνων από τις τρέχουσες εξαρτήσεις μας. Τα μέτρα αυτά περιλαμβάνουν την απλούστευση των διαδικασιών αδειοδότησης για έργα που θεωρούνται στρατηγικής σημασίας, με εθνικά καθορισμένα σημεία επαφής, την ανάλυση κινδύνου, τα σχέδια εξερεύνησης των κρατών μελών, τις επενδύσεις στην έρευνα, την καινοτομία και τις δεξιότητες και την προστασία του περιβάλλοντος με την προώθηση της κυκλικότητας και της βιωσιμότητας των πρώτων υλών.
